ประวัติเมืองชัยภูมิ ตามพงศาวดารกล่าวว่า เดิมเป็นเมืองร้างอยู่ก่อนเห็นจะพร้อมๆ กับเมืองพิมายเพราะมีปรางค์กู่เก่าๆอยู่หลายแห่งสร้างด้วยศิลาแลงคงจะเป็นเมืองหนึ่งที่รุ่งเรืองสมัยขอม

     ในแผ่นดินสมเด็จพระนารายณ์มหาราช กรุงศรีอยุธยา ว่าเคยเป็นเมืองขึ้นนครราชสีมามาก่อนและชาวจังหวัดนี้ส่วนมากมีเชื้อสายสืบเนื่องมาจากชาวกรุงศรีสัตนาคนหุต (เวียงจันทร์) เช่นเดียวกับชาวจังหวัดเลยและอำเภอภูเวียงมาก่อน แต่ยังมีราษฎรบางส่วนของจังหวัดนครราชสีมาได้มีรกรากอยู่ก่อนแล้ว

   ในรัชสมัยรัชกาลที่ 2 พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย มีชาวเวียงจันทน์ชื่อ ท้าวแล ได้พาครอบครัวพร้อมด้วยพรรคพวกอพยพมาตั้งหลักแหล่งประกอบอาชีพอยู่บ้านหนองน้ำขุ่นหนองอีจานภายหลังในจุลศักราช 1181(พ.ศ. 2362) จึงได้ย้ายมาอยู่บ้านซีลอง (โนนน้ำอ้อม) ต่อมามีคนได้อพยพมาอยู่ด้วยเป็นอันมากและตั้งบ้านเรือนเพิ่มขึ้นอีกหลายบ้านอันปรากฏนานมาจนบัดนี้ คือ บ้านแสนพัน (ปัจจุบันกลายเป็นบ้านสัมพันธ์) บ้านบุ่งคล้า กุดตุ้ม บ่อหลุบ บ่อแก โพธิ์หญ้า ท่าเลี้ยง บ้านโพธิ กุดไผ่ ฯลฯ มีชายฉกรรจ์ 700 คน ท้าวแลจึงเกณฑ์เก็บส่วยผ้าขาวคนละวาส่งเวียงจันทน์มีความชอบ เจ้าอนุวงศ์จึงแต่ตั้งท้าวแลให้เป็น “ขุนภักดีชุมพล”

     ต่อมาในจุลศักราช 1184 (พ.ศ. 2365) ขุนภักดีชุมพลเห็นว่าที่ตั้งเป็นบ้านเมืองใหญ่ต่อไปไม่เหมาะสมเพราะกันดารน้ำจึงได้ย้ายครอบครัวและผู้คนมาตั้งบ้านใหม่เรียกว่า บ้านหลวง อยู่ระหว่างหนองปลาเฒ่ากับบ้านหนองหลอด ด้วยมีน้าท่าสมบูรณ์ดี และไม่ยอมส่งส่วยเวียงจันทน์อีกต่อไปเพราะเวียงจันทน์ก็เป็นประเทศราชประเทศสยาม ขึ้นต่อกรุงเทพฯ แต่รัชกาลที่ 1 แล้ว จึงเข้าหาเจ้าพระยานครราชสีมา เจ้าเมืองนครราชสีมาอาสาส่งส่วยเก็บผลเร่งทูลเกล้าฯ ถวาย ในรัชกาลที่ 3 จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ยกบ้านหลวงขึ้นเป็น เมืองชัยภูมิ ตั้งให้ขุนภักดี (แล) เป็น “พระยาภักดีชุมพล” เจ้าเมืองชัยภูมิคนแรก พระยาภักดีชุมพล (แล) ได้พบบ่อทองเชิงภูเขาขี้เถ้า ตะวันออกภูเขาดงพญาฝ่อที่ลำห้วยชาด จึงได้เรียกที่ตรงนั้นต่อ ๆ กันมาว่า บ่อทองโข่โล่ ปัจจุบันอยู่ในเขตท้องที่จังหวัดเพชรบูรณ์ แต่จะมีทองเหลืองอยู่จนเดี๋ยวนี้หรืออย่างไรนั้น ผู้สนใจโปรดค้นหาดู

     พ.ศ. 2369 เกิดกบฏเจ้าอนุวงศ์ เวียงจันทร์ยกทัพมายึดเมืองนครราชสีมาอยู่ชั่วคราว พระยาภักดีชุมพล (แล) พร้อมด้วยเจ้าเมืองสี่มุม (อำเภอจัตุรัสปัจจุบัน) ได้ยกไพร่พลไปช่วยคุณหญิงโม ตีขนาบกองทัพเจ้าอนุวงศ์แตกพ่าย และในขณะที่กองทัพเจ้าอนุวงศ์ล่าถอยออกจากนครราชสีมา จุดเผาบ้านเมือง กองทัพกรุงทั้งเหนือและใต้รู้ชัดว่าเจ้าอนุวงศ์คิดกู้อิสรภาพแยกจากไทยไม่มีทางจะสู้แล้ว จึงสั่งให้เจ้าสุทธิสาร (โป๋) ผู้เป็นบุตรยกกำลังอีกส่วนหนึ่งล่าถอยจากนครราชสีมาให้ไปยึดเมืองชัยภูมิ เมืองภูเขียวอันเป็นด่านสุดท้ายไว้เป็นกำลังต่อต้านกองทัพกรุง เพราะด้านอื่น ๆ ที่เจ้าอนุฯ ยึดครองไว้แต่แรกนั้นแตกพ่ายหมดสิ้น เมื่อทัพเจ้าสุทธิสร (โป๋) ยกมาถึงเมืองชัยภูมิ ได้เกลี้ยงกล่อมพระยาภักดีชุมพล (แล) ให้คิดการกบฏด้วย แต่พระยาภักดีชุมพล (แล)  ไม่ยอมเข้าเป็นพรรคพวกด้วย เพราะยังจงรักภัคดีต่อสมเด็จพระเจ้ากรุงสยามอยู่ พวกกองทัพเจ้าอนุวงศ์จึงจับฆ่าเสียที่บริเวณหนองปลาเฒ่า ต่อมาชาวเมืองจึงได้สร้างศาลให้เป็นอนุสาวรีย์ไว้ที่หนองปลาเฒ่า แต่ว่าศาลนี้มีทั้งศาลาเก่า ศาลใหม่ ศาลเก่าเป็นไม้ปลุกยื่นลงไปในหนองน้ำผุพังไป ศาลใหม่สร้างก่อด้วยอิฐถือปูนหน้าศาลเก่ามีผู้เคารพนับถือพากันมากราบไหว้บูชากลายเป็นประเพณีประจำมาจนเดี๋ยวนี้

    เมื่อเจ้าเมืองชัยภูมิว่างลงจึงโปรดเกล้าฯ ให้ท้าวเกต คนบ้านคลองสายบัว (ท่าจะมีความชอบอะไรสักอย่างมาก่อน) เป็นพระยาภักดีชุมพลเจ้าเมืองชัยภูมิแล้วย้ายเมืองมาอยู่ โนนปอปิด พระภักดีชุมพล (เกต) รับราชการมาได้ 15 ปีก็ถึงแก่กรรม

       เจ้าเมืองชัยภูมิลำดับต่อจากพระภักดีชุมพล (เกต) จะมีกี่คนและเป็นผู้ใดบ้างหาหลักฐานไม่ได้จนในจุลศักราช 1207 (พ.ศ. 2388) จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ตั้ง หลวงปลัด (เบี้ยว) กรมการเมืองชัยภูมิเป็นพระยาภักดีชุมพล เจ้าเมืองชัยภูมิ และรับราชการอยู่ 18 ปี ก็ถึงแก่กรรม ในระยะนี้บ้านเมืองเกิดอดอยากยากแค้น ผู้คนพลเมืองระส่ำระสายอพยพไปอยู่ที่อื่นกันมากจนเกือบเป็นเมืองร้าง และยังไม่โปรดเกล้าฯ ให้ผู้ใดเป็นเจ้าเมือง

      ครั้นจุลศักราช 1225 (พ.ศ. 2406) พระยากำแหงสงคราม (เฆม) เจ้าเมืองนครราชสีมา ได้แต่งตั้งกรมการออกสืบสวนเหตุการณ์ยังเมืองชัยภูมิก็ได้ความว่ายังมีบุตรหลานผู้เป็นขุนนางเก่าคงอยู่ คือ หลวงวิเศษภักดี (ที) บุตรพระยาภักดีชุมพล (แล) หลวงยกกระบัตร (บุญจันทน์) บุตรพระภักดีชุมพล (เกต) หลวงขจรนพคุณ บุตรพระยาภักดีชุมพล (เบี้ยว) จึงได้พาตัวเข้าทูลละอองธุลีพระบาทในรัชกาลที่ 4 จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าให้หลวงวิเศษภักดี (ที) เป็นพระภักดีชุมพล เจ้าเมืองชัยภูมิสืบต่อ ให้หลวงยกกระบัตร (บุญจันทน์) เป็นหลวงปลัด ให้หลวงขจรนพคุณ เป็นหลวงยกกระบัตร คณะกรรมการเมืองชัยภูมิต่อไป

      พระภักดีชุมพล (ที) ได้ย้ายเมืองชัยภูมิมาตั้งที่ บ้านหินตั้ง รับราชการอยู่ได้ 12 ปีก็ถึงแก่กรรม โปรดเกล้าฯ ให้หลวงปลัด (บุญจันทน์) เป็นพระภักดีชุมพล เจ้าเมืองชัยภูมิแทน ได้เป็นเจ้าเมืองอยู่ 13 ปี ก็ถึงแก่กรรม

      ครั้น พ.ศ. 2431 จึงโปรดเกล้าฯ ให้ หลวงภักดีสุนทร (บุตรหลวงขจรนพคุณ) เป็นพระภักดีชุมพลเจ้าเมืองชัยภูมิสืบต่อ จนกระทั่งปลดชราได้เบี้ยหวัดปีละชั่ง ต่อจากนั้นมาโปรดเกล้าฯ ให้ร้อยโทโต๊ะ จากเมืองนครราชสีมาเป็นข้าหลวงกับราชการเมืองอยู่ได้ 3 ปี แล้วย้ายไปที่อื่น

     พ.ศ.2440 ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้พระหฤทัย (บัว) มาเป็นเจ้าเมืองชัยภูมิ ตรงกับสมัยทางการจัดระบอบการปกครองเป็นบริเวณยุบเมืองลงเป็นอำเภอ เวลานั้นเมืองชัยภูมิมีอำเภอปกครอง 5 อำเภอ คือ

1.อำเภอเมืองชัยภูมิ 2. อำเภอภูเขียว
3.อำเภอเกษตรสมบูรณ์ 4.อำเภอจัตุรัส
5.อำเภอบำเหน็จณรงค์ (อำเภอนี้ยุบลงเป็นกิ่งสมัยหนึ่ง แล้วจัดตั้งขึ้นเป็นอำเภอใหม่) ตั้งแต่เลข 2 ถึงเลข 5 เดิมสังกัดเมืองนครราชสีมาเมื่อจัดการปกครองใหม่ จึงได้โอนสังกัดมาขึ้นจังหวัดชัยภูมิ)

      ปัจจุบันจังหวัดชัยภูมิ มี 16 อำเภอ ประกอบด้วย 1.อำเภอเมืองชัยภูมิ 2.อำเภอภูเขียว(อำเภอชั้นเอก)  3.อำเภอบ้านแท่น  4.อำเภอเกษตรสมบูรณ์  5.อำเภอหนองบัวระเหว 6.อำเภอจัตุรัส  7.อำเภอบำเหน็จณรงค์  8.อำเภอบ้านเขว้า  9.อำเภอคอนสวรรค์ 10.อำเภอคอนสาร 11.อำเภอแก้งคร้อ  12.อำเภอเนินสง่า  13.อำเภอเทพสถิต 14.อำเภอภักดีชุมพล 15.อำเภอซับใหญ่ 16.อำเภอหนองบัวแดง เนื้อที่ 12,778.3 ตารางกิโลเมตรพลเมือง 1,127,423  คน (ข้อมูลที่ทำการปกครองจังหวัดวัยภูมิ ปี พ.ศ.2556)

       สำหรับอำเภอภูเขียวนี้ เดิมหาได้อยู่ ณ ที่ปัจจุบันนี้ไม่ได้เคยเป็นหัวเมืองเอกมาก่อน ปรากฏว่าตั้งเป็นเมืองขึ้นในรัชสมัยรัชการที่ 1 กรุงเทพฯ พระยาภิรมย์ไกรภักดิ์ เป็นเจ้าเมือง แต่จะเป็นคนแรกหรือคนที่เท่าใดไม่มีหลักฐานแน่นอน ครั้นมาในสมัยพระยาไกรสีหนาท เจ้าเมืองภูเขียวได้ช้างเผือกพังสีประหลาดจากบ้านสีประหลาด (ท้องที่ตำบลหนองครไทย อำเภอภูเขียวปัจจุบัน) ไปทูลเกล้าถวาย ทรงโปรดฯ ปูนบำเหน็จตามสมควร เวลานั้นเมืองภูเขียวตั้งอยู่ที่บ้านยาง คือที่ตั้งอำเภอเกษตรสมบูรณ์เวลานี้ คงจะเอานามภูเขียวซึ่งเป็นภูเขาลูกหนึ่งที่สูงใหญ่กว่าบรรดาขุนเขาทั้งหลายในเทือกดงพญาฝ่อ มาขนานนามเมืองแต่แรก

      ต่อมาสมเด็จพระไกรสิงหนาท  ทางการได้จัดการปกครองระบอบ เทศาภิบาลแล้ว จึงได้ยุบเมืองภูเขียวลงเป็นอำเภอขึ้นจังหวัดชัยภูมิ แล้วย้ายที่ว่าการอำเภอจากบ้านยางไปตั้งที่บ้านผักปัง จึงได้เรียกอำเภอผักปังอยู่สมัยหนึ่ง แล้วก็กลับมาเรียกอำเภอภูเขียวตามเดิมจนเดี๋ยวนี้ โดยมีทางหลวงแผ่นดินแยกจากทางสายของแก่น-เลย-เชียงคานที่ กม.80+500 (ชุมแพ) ไปยังอำเภอภูเขียวระยะทาง 20 กิโลเมตรเปิดการจราจรสะดวกแล้ว

       ส่วนเมืองเกษตรสมบูรณ์นั้นได้โปรดเกล้าฯให้ตั้งขึ้นในสมัยรัชกาลที่ 3 โดยยกฐานะบ้านลาด (ตำบลบ้านแก้ง อำเภอภูเขียว) ขึ้นเป็น “เมืองเกษตรสมบูรณ์” จนต่อเมื่อทางการย้ายอำเภอภูเขียวจากบ้านยางไปตั้งที่บ้านผักปังดังกล่าวมาแล้ว จึงได้ยุบเมืองเกษตรสมบูรณ์ลงเป็นอำเภอเกษตรสมบูรณ์ และต่อมาก็ยุบลงเป็นกิ่งแล้วจึงได้ย้ายกิ่งอำเภอเกษตรสมบูรณ์จากบ้านลาดไปตั้งที่บ้านยาง ซึ่งเป็นที่ตั้งเมืองภูเขียวหรืออำเภอภูเขียวเดิม เรียกว่า “กิ่งอำเภอบ้านยาง” สังกัดอำเภอภูเขียว ต่อมาจึงได้ยกฐานะกิ่งอำเภอบ้านยางขึ้นเป็น “อำเภอเกษตรสมบูรณ์” ตามเดิมจนบัดนี้

     ที่จริงอำเภอเกษตรสมบูรณ์ควรจะได้นามว่า “อำเภอภูเขียว” เพราะตั้งอยู่ใกล้ชิดภูเขากว่าอำเภอภูเขียวปัจจุบัน ส่วนที่ตั้งอำเภอภูเขียว (บ้านผักปัง) เดี๋ยวนี้ ห่างจากที่ว่าการอำเภอเกษตรสมบูรณ์ไปทางทิศตะวันออกเป็นระยะทาง 22 กิโลเมตร มีทางหลวงแผ่นดินเชื่อมต่อจากอำเภอนี้ไปยังอำเภอภูเขียว-อำเภอแก้งคร้อ (เป็นอำเภอที่ตั้งขึ้นใหม่) ผ่านช่องสามหมอไปจังหวัดชัยภูมิ เดิมกรมทางหลวงมีโครงการจะตัดถนนจากจังหวัดชัยภูมิตรงไปอำเภอเกษตรสมบูรณ์ทีเดียว แต่ทางที่จะผ่านไปเป็นเทือกเขาภูอ้ายด้วงไม่ทันการ เพราะประชาชนผ่านไปมาทางช่องสามหมอ  ทางอำเภอแก้งคร้อซึ่งเดิมก็เป็นทางลำลองหรือทางเกวียนพอให้รถยนต์ขนส่งไปมาสะดวกเฉพาะในฤดูแล้ง ต่อมาเมื่อทำเลค้าขายสินค้าไปมาทางภาคกลางสะดวกยิ่งขึ้น อำแก้งคร้อ จึงได้เกิดขึ้นระยะนี้ ส่วนโครงการที่จะตัดถนนจากชัยภูมิตรงไปอำเภอเกษตรสมบูรณ์อีกหรืออย่างไรนั้น เป็นนโยบายของทางการจะต้องพิจารณาอีกครั้ง

     จังหวัดชัยภูมิมีปูชนียสถานสำคัญอยู่แห่งหนึ่ง ในท้องที่ตำบลบ้านแก้ง อำเภอภูเขียวห่างจากทางหลวงสายชุมแพ ภูเขียว โดยแยกตรงกิโลเมตรที่ 13 + 600 (บ้านหนองสองห้อง) ประมาณ 10 กิโลเมตร เป็นถนนลูกรังขรุขระอยู่บ้าง เพราะสร้างขึ้น ด้วยแรงของชาวบ้าน เวลานี้เห็นจะเป็นที่รู้จักกันโดยแพร่หลาย บ้างแล้ว ชาวบ้านแถบนี้เรียก ธาตุบ้านแก้ง  หรือ ธาตุหนองสามหมื่น ขนาดฐานสี่เหลี่ยมจัตุรัสกว้างประมาณ10 เมตร  ปริมาณสูง 25 เมตรก่อด้วยอิฐถือปูนได้เอียงทรุดไปบ้าง แต่จะเอียงทรุดเมื่อใดไม่มีใครทราบ ผู้เขียนได้ไปนมัสการและถ่ายภาพส่งไปให้กรมศิลปากรเมื่อ พ.ศ. 2498

     ต้นเรื่องเดิมของพระธาตุหนองสามหมื่นนี้ จากประวัติ เจ้าอธิการวัดหนองสามหมื่น รวบรวมไว้ว่าพระสังข์ทองได้จัดทำไว้เป็นอนุสรณ์ โดยจัดเอากระดูกทิศสมบัติอันล้ำค่าของปู่ย่าตายายมาฝังรวมกันไว้แล้วก่อพระธาตุองค์อื่นๆ เดิมมีกระดิ่งโตพอควรแขวนอยู่บนยอดพระธาตุ แต่มีคนร้ายใช้ปืนยิงยอดพระธาตุหักมาเพื่อจะเอากระดิ่งไปเสีย เพราะขนาดนั้นพระธาตุมีป่าต้นไม้ขึ้นรกรุงรัง ห่างจากชุมชนและขาดการบำรุงรักษา แต่เวลานี้มีหลวงพ่อศรีทัด (อิปสฺสโน) ได้เป็นหัวหน้าและเป็นอธิการวัดพระธาตุหนองสามหมื่น ปฏิสังขรณ์ให้ดี สะอาด กว้างขวางร่มรื่นสวยงาม หากไม่มีของเก่าเหลือไว้ก็แทบจำไม่ได้ เกี่ยวกับพระธาตุนี้ ยังเล่ากันต่อๆมาอีกว่า เมื่อถึงคืนวันเพ็ญฤกษ์งามยามดีจะมีแสงมรกตส่องวาบวูบเป็นทางรอบๆพระธาตุและเชื่อกันว่าผู้มีบุญเท่านั้นจึงจะได้มีโอกาสได้เห็น 

     ฝีมือหลวงพ่อศรีทัด ซึ่งเป็นทั้งนักสถาปนิกและพัฒนาการไปพร้อมที่ผู้เขียนได้ไปเห็นมาในตอนหลัง (พ.ศ.2508) มีหลายสิ่งหลายอย่างที่เป็นข้อเตือนจิตใจให้คนเราตั้งอยู่ในศิลธรรม เว้นความชั่ว ประพฤติแต่ความดี เป็นต้นว่า รอบๆ กำแพงที่สร้างขึ้นใหม่มีภาพสลักนูนเรื่องพระมาลัยตอนลงไปโปรดสัตว์ในขุมนรก ดูแล้วเกิดความรู้สึก หลายประการ ซาบซึ้งและหวาดหวั่นไปพร้อมๆกัน แต่ละภาพเป็นภาพของคนที่มีชีวิตอยู่ได้ทำบาปเอาไว้ เมื่อตายไปแล้วต้องได้รับกรรม เป็นต้นว่า คนที่เคยฆ่าสัตว์ตัดชีวิต เมื่อตายไปแล้วสภาพของร่างกายก็เปลี่ยนศีรษะเป็นสัตว์ที่ตนเคยฆ่า คนที่ชอบดื่มสุรายาเมาเป็นอาจิณแล้วพาลเกเรก็ไปนั่งดื่มน้ำเดือดๆในกระทะทองแดง คนที่ฆ่าพ่อตีแม่ก็จะเท้าโตเท่าใบตาลฯลฯ  ภาพเหล่านี้หลวงพ่อยังกะโครงการที่จะสร้างขึ้นมีอยู่ไม่น้อยกว่า 400 ภาพภายในกำแพงเวียงเช่นเดียวกัน หลวงพ่ออธิบายว่าสวรรค์นั้นมีอยู่ถึง 16 ชั้น ถ้าใครทำบาปก็ต้องตกนรกได้รับโทษดังภาพตามกำแพงเวียงนั้น

      นอกจากรูปสลักเกี่ยวกับสวรรค์นรกแล้วยังมีรูปปั้นพระสังข์ทองกำลังตีคลีและรูปเจ้าเมืองร้อยเอ็ดที่เข้ามาเลือกคู่เป็นเรื่องราวเกี่ยวกับเรื่องสังข์ทองที่เราเคยเรียนในชั้นประถมและมัธยมตอนต้นมาแล้วนั้นเอง

     ห่างจากบริเวณหมู่บ้านแก้งไปทางทิศใต้ประมาณ 1 กม. เป็นอุโมงค์สลักด้วยหินเป็นรูปเจ้าเงาะกับนางรจนาติดไว้ ลักษณะของอุโมงค์พออาศัยอยู่ได้ 2 คน และทางจากบ้านไปคดงอ วกไปวนมาจนกระทั่งถึงชาวบ้านเรียกว่า “หนทางไปบ้านเจ้าเงาะ”  ที่แห่งนี้จึงมีนิทานเรื่องสังข์ทองเล่าสืบต่อกันมาจนทุกวันนี้ผู้เขียนขอนำคำกลอนพื้นบ้านเรื่องสังข์ทองจำเขามาได้อยู่ตอนหนึ่ง ดังนี้

    ยังมีเมืองหนึ่งนั่นเรียกชื่อพารานครหรือพาราณสีแห่งนครแถวนั้นมีภูเขาหลวงกั้นทางเหนือยาวย่านทางใต้นั้นเขาซ้อนซับกัน บางลูกนั้นโดดเดี่ยวเป็นสัญญา บูรพามองเห็นแห่งเขาเก้า ภูตะเภา มาขั้นทางกลางเป็นลดหลั่น  ความสัมพันธ์ครั้งพุ่นบุญนั่นจ่องมา มีพญาหนึ่ง​นั่นเอิ้นชื่อว่า สามล นางมณฑามิ่งขวัญ​เมียแก้วปกครองแคว้นแดนดินซิ่นต่อน พารานครใหญ่กว้าง​เมืองนี้อยู่สบาย บ่เคยเกิดเหตุฮ้ายฮ้อนทุกข์​ แนวใดอันตรายโพยภัยแม่นบ่เคยมาต้อง เคยเป็นเคหาห้องสามลตั้งแต่เก่า เป็นบ้านกกบ้านเค้านิทานก้อมเล่ามา สามลท้าวมีบุตรีหลายขนาดสวยเลิศล้ำงามแท้หล่อเหลา มี 7คน  คนลูกเต้าแนวหน่อกษัตริย์​ สมกับเป็นพญานั่งปองเป็นเจ้าทั้งมเหสีเหง่ามณฑาชมชื่น แสนสนุกยิ่งล้ำเมืองนี้แต่เดิม ลูกสาวน้อยน้องหล่านามว่า รจนาผิวโสภาเพียงจันทร์​อ่อนละไมใจกล้า ปรารถนาสินสร้างบุญทานบ่ได้ขาด บุญซ่อนยู้นางนี่ต่างคน…

     ใกล้ ๆ องค์พระธาตุเป็นลานกว้างสะอาด เห็นองค์พระไสยาสน์ยาวถึง 20 วา สูง 5 วา ได้สัดส่วนโดยฝีมือหลวงพ่อศรีทัดฯ สร้างด้วยปูนซีเมนต์เสริมเหล็ก ด้านหน้าองค์พระธาตุมีรูปปั้นพระราหูอมจันทร์ และท้าวจตุโลกบาลทั้ง 4 หมอบเฝ้าอยู่ปลายพระบาทเป็นรูปฤาษี ซึ่งฤาษีรูปนี้หลวงพ่อเล่าว่าอยู่ในถ้ำเขาพังเหย ลํานารายณ์ อำเภอชัยบาดาล จังหวัดลพบุรี หลวงพ่อได้มีโอกาสพบฤาษีรูปนี้ก่อนที่จะปฏิสังขรณ์วัดนี้ ฤาษีใจบุญรูปนี้ยังได้ บอกยายวิเศษต่างๆให้กับหลวงพ่อมาด้วยท่านผู้สนใจไปขอได้

     ข้างทิศตะวันตกองค์พระธาตุประมาณ 500 เมตร มีหนองน้ำขนาดใหญ่กว้างประมาณ 50 เส้น ยาว 100 เส้น น้ำมีตลอดปี ฤดูน้ำมากลึก 10 เมตรเศษ ฤดูแล้งลึก 7-8 เมตร มี จระเข้ และปลาน้ำจืด ชุมที่สุด แต่จระเข้ไม่ปรากฏว่าทำร้ายคน มีสายน้ำไหลจากบึงนี้ไปสู่ ลำน้ำพรม ด้านใต้เรียกว่า กุดธาตุ หรือ หนองสามหมื่น กล่าวว่าพระสังข์​ตีคลีตกลงไปหนองแห่งนี้ จนต้องใช้คนถึงสามหมื่นคนลงไปงมจึงได้ลูกคลีมา ทิศเหนือ จากตัวพระธาตุประมาณ 20 เส้น เป็น ลานหญ้ากว้างใหญ่ ชาวบ้านเรียก ทุ่งหม่าน เป็นทุ่งพระสังข์ทองตีคลีกับพระอินทร์ กาลผ่านมาได้มีประชาชนที่ใกล้และไกลจัดเป็นประเพณีนิยม โดยถือเอาเดือน 5 ขึ้น 13 -14 ค่ำของทุกปี จัดเป็นงานใหญ่ฉลองพระธาตุ มีการออกร้านปิดทองพระสรงน้ำพระธาตุ กีฬามวย ตลอดการละเล่นของชาวบ้านพื้นเมือง เช่น ไม้หึ่ง ตีคลี สะบ้า มอญซ่อนผ้า ม้าหางแดง สุนัขไล่หาง ฯลฯ นอกจากนี้ได้มีการเซ่นสรวง เจ้าปู่หมื่นตื้น ซึ่งถือว่าเป็นผู้สิงสู่อารักขาพระธาตุตลอด เขตแคว้นภูเขียว ผู้ที่ผ่านไปมาต้องบอกกล่าวเจ้าปู่หมื่นตื้นเสียก่อนเพื่อการไปมาสะดวกและสวัสดิภาพ